Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny Matki Miłosierdzia w Białymstoku

Dnia 16 listopada 2023 roku, w uroczystość Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej, Matki Miłosierdzia, po kilku latach budowy, został poświęcony nowy ołtarz Matki Bożej Miłosierdzia w archikatedrze białostockiej. Przed koronowanym obrazem Pani Ostrobramskiej umieszczonym w tym ołtarzu modli się codziennie wielu ludzi powierzając Jej opiece siebie i swoich bliskich. Msza Święta ku czci Matki Miłosierdzia odprawiana jest przy ołtarzu w każdą sobotę o godz. 12.00.

HISTORIA

Kult Matki Boskiej Ostrobramskiej początkami swymi sięga XVII wieku i związany jest z obrazem Matki Bożej Miłosierdzia zawieszonym na Bramie Ostrej, będącej fragmentem murów obronnych Wilna. Wizerunek ten zawieszono na bramie od strony miasta, natomiast od strony zewnętrznej znajdował się obraz Salwatora (Zbawiciela). Oba te wizerunki tworzyły teologiczną całość: Maryja jako Matka Miłosierdzia, poleca prośby modlących się swemu umiłowanemu Synowi i wyprasza im potrzebne łaski. Wyraża to też napis na kaplicy w Ostrej Bramie: „Matko Miłosierdzia pod Twoja obronę uciekamy się”.

Nie wiemy dokładnie, kto i gdzie namalował ostrobramski obraz Matki Bożej. Cechy technologiczne przemawiają za Wilnem. Namalowany został w latach 1620 – 1630 i w tym też czasie został zawieszony na bramie. Trudno jest też dokładnie powiedzieć, kiedy rozpoczął się kult Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia na Białostockiej Ziemi. Można przypuszczać, że stało się to dopiero w XIX wieku. Najbardziej spopularyzował go Adam Mickiewicz. Rok 1834, będący datą pierwszego wydania "Pana Tadeusza" ze słynną Inwokacją, przez znawców uważany jest za przełomowy w rozwoju kultu „Tej, co w Ostrej świeci Bramie” i w ciągu całego XIX wieku objął praktycznie cały kraj i emigrację. W Wilnie kult ten był jednak tłumiony przez władze zaborcze. Dopiero ukaz tolerancyjny z 1905 roku pozwolił na swobodniejsze wyrażanie czci do Matki Boskiej Ostrobramskiej i pielgrzymowanie do Niej. Takie pielgrzymki udawały się także z Białegostoku i zwykle miały one w programie nabożeństwo w Ostrej Bramie, drogę krzyżową w Kalwarii Wileńskiej oraz modlitwę do św. Kazimierza u jego grobu w katedrze.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości pomyślano o koronacji papieskimi koronami obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Dzięki staraniom arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego miała ona miejsce 2 lipca 1927 roku. Koronacji dokonał kardynał Aleksander Kakowski, metropolita warszawski. 

Kult Madonny Wileńskiej mocno przekraczał granice diecezji wileńskiej. Szeroko w świat ponieśli go wygnańcy i emigranci z ziem polskich, litewskich i białoruskich. Zesłańcy na Sybir w czasie okupacji sowieckiej zabierali ze sobą obrazki Matki Ostrobramskiej i tam w miejscach swojej poniewierki na Syberii, za kołem polarnym czy w Kazachstanie, modlili się do Niej o przetrwanie i powrót w ojczyste strony.

II wojna światowa i zmiany granic po niej spowodowały wielkie przemieszczanie się ludności, przymusowe i dobrowolne. Wygnańcy i repatrianci ze wschodnich ziem Polski zanieśli kult Ostrobramskiej Pani do swoich nowych miejsc zamieszkania, a zwłaszcza na Ziemie Odzyskane. Tam budowali kaplice i zawieszali Jej obrazy.

Do rozwoju kultu Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia w Białymstoku przyczynił się arcybiskup Romuald Jałbrzykowski, metropolita wileński. Zmuszony do wyjazdu z Wilna, osiadł przy kościele farnym w Białymstoku i stąd zarządzał archidiecezją. Jesienią 1945 roku, zapoczątkował nowennę opieki Matki Boskiej Ostrobramskiej. Nabożeństwo to było zresztą bliskie miejscowej ludności, a jeszcze bardziej repatriantom i wygnańcom ze swoich rodzinnych wileńskich, nowogródzkich czy grodzieńskich stron.

Po arcybiskupie Jałbrzykowskim, zmarłym w 1955 roku, kult Pani Ostrobramskiej na białostockim gruncie podtrzymywali jego następcy. Biskup Henryk Gulbinowicz zorganizował w 1971 roku uroczystości 300-lecia kultu Matki Boskiej Ostrobramskiej, natomiast biskup Edward Kisiel, w związku z 50. rocznicą koronacji Obrazu w Wilnie, przygotował specjalną kaplicę Matki Miłosierdzia w lewym ramieniu nawy transeptowej ówczesnej prokatedry białostockiej. W kaplicy tej umieszczono wierną kopię Madonny z Ostrej Bramy, namalowaną przez znaną malarkę wileńską Łucję Bałzukiewiczównę w 1927 roku. Wizerunek ten kapłani ofiarowali biskupowi Henrykowi Gulbinowiczowi na 25 –lecie kapłaństwa. On zaś podarował go  prokatedrze białostockiej .

Obraz pokryty srebrnymi sukniami wotywnymi i kaplicę poświęcił 27 listopada 1977 roku kardynał Karol Wojtyła, ówczesny arcybiskup i metropolita krakowski. Od tego czasu datuje się szczególny kult Matki Miłosierdzia z Ostrej Bramy w kościele Wniebowzięcia NMP w Białymstoku. Kościół ten pełnił rolę prokatedry dla tej części archidiecezji wileńskiej, która pozostała po wojnie w granicach Polski, a od 1992 r. jest archikatedrą archidiecezji białostockiej. 

Pierwszy arcybiskup nowo utworzonej archidiecezji białostockiej, metropolita Edward Kisiel, Ostrobramską Matkę Miłosierdzia obrał za patronkę arcybiskupstwa. On też wystąpił z prośbą do Stolicy Apostolskiej o pozwolenie na koronację czczonego w katedrze Wizerunku. Troska o koronację spoczęła na jego następcy, arcybiskupie Stanisławie Szymeckim. W przygotowania wiele trudu włożył ówczesny proboszcz i kustosz sanktuarium, ks. Antoni Lićwinko. Postarał się o nowe korony, które wykonano w Krakowie. Ten nowy "królewski diadem", został poświęcony przez Jana Pawła II dnia 12 marca 1995 roku. Wtedy to Papież do pielgrzymów białostockich powiedział: „Wasze białostockie sanktuarium w bazylice katedralnej jest w jakimś sensie przedłużeniem i kontynuacją tego wielkiego doświadczenia wiary, które w Ostrej Bramie ma swój początek”. Uroczystości koronacyjne, podczas których arcybiskup Stanisław Szymecki, metropolita białostocki, zawierzył archidiecezję Matce Boże Ostrobramskiej, miały miejsce 5 czerwca 1995 roku. 

Forma kaplicy, w której wówczas znajdował się obraz Matki Miłosierdzia inspirowana była zewnętrzną architekturą Ostrej Bramy. Kreacja ta posiadała jednak liczne mankamenty i nie wpisała się stylowo we wnętrze świątyni. Zbliżająca się, w 2020 roku, dwudziesta piąta rocznica koronacji białostockiego wizerunku Matki Bożej, skłoniła ówczesnego arcybiskupa Tadeusza Wojdę, metropolitę białostockiego, do podjęcia decyzji o zbudowaniu w kaplicy nowego ołtarza. Odpowiedzialność za to wielkie przedsięwzięcie spoczęła na barkach proboszcza, ks. Henryka Żukowskiego, który koordynował wszystkie prace do momentu przejścia na emeryturę w dniu 31 grudnia 2021 roku. Od 1 stycznia 2022 roku budowę ołtarza kontynuował nowy proboszcz, ks. Jarosław Grzegorczyk.

Ołtarz w założeniu miał być godny archidiecezjalnego sanktuarium oraz wpisywać się stylowo w architekturę i wystrój świątyni, w której powinien się jednak wyróżniać. Autorem projektu nowego ołtarza jest prof. Lucjan Kasprzak z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zmodyfikował on stary, niezrealizowany projekt z 1908 roku, znajdujący się w archiwum parafialny. Zgodnie z wileńską tradycją, wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej umieszczony został w nowym ołtarzu na tyle nisko, by klęczący przed nim wierni mieli go w zasięgu wzroku.   

W ołtarzu mocno podkreślona została hierarchia świętych wizerunków – najwyżej znajduje  się adorowany przez aniołów Bóg Ojciec, niżej Duch Święty i Syn Boży (Salwator - Zbawiciel z Ostrej Bramy), na dole zaś Matka Boża. Czytelne również są dwa kierunki, zauważalne w pionowym układzie ołtarza, obrazujące relacje zachodzące między Bogiem i ludźmi. Pierwszy z nich – kierunek łaski, biegnący z góry na dół, tak jak strumień światła, od Przenajświętszej Trójcy poprzez Matkę Miłosierdzia do zgromadzonych przy ołtarzu wiernych oraz drugi – kierunek modlitwy, skierowany z dołu ku górze, od wiernych przez pośrednictwo Maryi do Jej Syna i wyżej, do Ducha Świętego i Boga Ojca. W tym drugim kierunku zaznaczony został również udział aniołów, świętych i błogosławionych z bocznych partii ołtarza, którzy wspomagają ludzi swymi modlitwami.

Wykonawcami tak wielkiego dzieła byli wybitni specjaliści w swojej dziedzinie: stolarz Jerzy Sołowiej (z którego pracowni wyszło już wcześniej wiele snycerskich obiektów naszej archikatedry), kamieniarz Wiesław Kisielewski z Solniczek oraz rzeźbiarz z Białorusi, Uładzimir Chykvin. Nieocenione zasługi przy projektowaniu i wznoszeniu ołtarza miał ks. prof. Jan Nieciecki, historyk sztuki. W prace zaangażowanych było też wiele innych osób, oraz kilka białostockich firm.

Trzeba jednak stwierdzić, że nie byłoby tego pięknego ołtarza, gdyby nie nadzwyczajna hojność wielu wiernych świeckich oraz duchowieństwa archidiecezji białostockiej i spoza jej granic, gorliwych czcicieli Matki Miłosierdzia.

Nowy neogotycki ołtarz został poświęcony przez arcybiskupa Józefa Guzdka, metropolitę białostockiego, w uroczystość Najświętszej Maryi Panny, Matki Miłosierdzia, 16 listopada 2023 roku.

 W niniejszym opracowaniu  posłużono się tekstami
ks. Tadeusza Krahela oraz ks. Jana Niecieckiego