Historia Parafii

Pierwszy kościół w Białymstoku zbudowali przed 1547 r. Raczkowicze, właściciele miejscowych dóbr. Wtedy też powstała parafia. Nieznane są losy pierwszej świątyni. Wkrótce bowiem kolejny właściciel Białegostoku, Piotr Wiesiołowski, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, ufundował w 1581 r. nowy kościół, drewniany, pod wezwaniem Trójcy Świętej.

W 1617 r. Wiesiołowscy rozpoczęli budowę kościoła murowanego pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Kościół ten, z pewnymi przeróbkami, przetrwał do naszych czasów jako tzw. stary kościół farny.

Pod koniec XVII w. Białystok zyskał nowych opiekunów - Branickich. W 1746 r. Jan Klemens Branicki zbudował murowaną plebanię i sprowadził do parafii Księży Komunistów, którzy przez jakiś czas prowadzili duszpasterstwo parafialne. W 1750 r. zbudowano kaplicę murowaną pod wezwaniem św. Rocha, a w 1765 - kaplicę pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. W 1768 r. J.K. Branicki sprowadził Siostry Miłosierdzia św. Wincentego a’Paulo (Szarytki) i ufundował im szpital do opieki nad chorymi i ubogimi. Siostry zostały wydalone w 1864 r. przez władze carskie i powróciły dopiero w 1923 r.

Po ostatnim rozbiorze kraju, Białystok znalazł się pod zaborem pruskim i w utworzonej w 1799 r. diecezji wigierskiej. Wówczas Białystok został stolicą dekanatu. W 1806 r. Izabella Branicka sprowadziła do Białegostoku Księży Misjonarzy św. Wincentego a’Paulo, którzy prowadzili pracę duszpasterską, a w latach 1820-1843 także Seminarium Duchowne dla archidiakonatu białostockiego. Wraz z likwidacją misjonarzy przestało też istnieć Seminarium.

Po włączeniu w 1807 r. do Imperium Rosyjskiego, Białystok zaczął rozwijać się jako stolica obwodu białostockiego, a potem jako ośrodek przemysłowy. Przybywało ludności i mały kościół parafialny był stanowczo za mały dla dużej i ciągle powiększającej się liczebnie parafii. W latach 60-tych XIX w. po raz pierwszy starano się o wybudowanie nowego kościoła w Białymstoku. Nie pozwoliły jednak władze carskie. Po kolejnej prośbie ks. dziekana Wilhelma Szwarca, skierowanej w 1896 r. do władz carskich, nadeszła zgoda na powiększenie istniejącego kościoła farnego.

Plan "rozbudowy" sporządził najbardziej znany wówczas architekt Józef Pius Dziekoński. W efekcie, obok dawnej świątyni wystawiono w latach 1900-1905, wielką bazylikę w stylu neogotyku wiślano-bałtyckiego. Katedra, będąca repliką kościoła św. Floriana na Pradze w Warszawie, świadomie przywoływała motywy dawnej średniowiecznej architektury polskiej.

Główne roboty ukończono w 1905 r. i w tym samym roku budowlę poświęcono. Prace wykończeniowe wraz z wyposażaniem wnętrza trwały zasadniczo do I wojny światowej. Kościół uroczyście konsekrowano dopiero w 1931 r.

Działania wojenne nie zniszczyły świątyni. W czasie frontu w 1944 r. do jej uratowania przed pożarem przyczyniła się grupa osób z ks. dziekanem Aleksandrem Chodyką na czele. Wówczas, spośród całkowicie wypalonego śródmieścia Białegostoku ocalała jedynie białostocka fara i kościół św. Rocha. 

W 1977 r. w lewym ramieniu transeptu urządzono kaplicę Matki Bożej Ostrobramskiej, umieszczając w niej kopię obrazu z Ostrej Bramy autorstwa Łucji Bałzukiewiczówny. Kaplicę tę uroczyście poświęcił kardynał Karol Wojtyła w dniu 27 listopada 1977 r., a 5 VI 1995 r. miała miejsce uroczysta koronacja białostockiego wizerunku Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia.

Od 1945 do 1991 r. kościół farny spełniał rolę prokatedry. W 1985 r. papież Jan Paweł II podniósł świątynię do godności bazyliki mniejszej, a 5 VI 1991 r. erygując diecezję białostocką, ustanowił ją katedrą.

W latach 1977-1984 zbudowano nową plebanię, a stara XVIII - wieczna została najpierw przekazana na potrzeby Kurii Arcybiskupiej. Obecnie jest rezydencją arcybiskupów białostockich. Od 1977 do 2008 r. proboszczem parafii był ks. Antoni Lićwinko, który prowadził prace budowlane oraz restauracyjne w katedrze i w starym kościele.

W starym kościele od 1980 r. przeprowadził remont kapitalny i konserwację wewnętrznego wystroju. Odkryto wówczas pod starym kościołem krypty grobowe i zbudowano krypty dla arcybiskupów białostockich. W nich pochowano już arcybiskupa mohylewskiego, wcześniej biskupa wileńskiego, Edwarda Roppa oraz pierwszego metropolitę białostockiego abpa Edwarda Kisiela.

Nie sposób wyliczyć wszystkich prac restauracyjnych i remontowych. Wypada jednak wymienić, że w ostatnich latach wymieniono dach na katedrze, zrobiono nowe ławki, przeprowadzono konserwację ołtarza głównego i ołtarza Chrystusa Ukrzyżowanego, przebudowano prezbiterium oraz odnowiono ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej. Wstawiono już część witraży i w przygotowaniu są dalsze według dobrze przemyślanego projektu.

Prace restauracyjne od 2008 r. kontynuował ks. proboszcz Henryk Żukowski. W starym kościele farnym prowadzone zostały prace konserwatorskie przy ambonie, antepediuim i chrzcielnicy. W dolnym oknie katedry został wstawiony nowy witraż. Kolejne witraże zostały wstawiane sukcesywnie począwszy od 2009 roku. Przygotowano je w pracowni Marka Wituszyńskiego w Toruniu. W katedrze odrestaurowano również tabernakulum przy ołtarzu MMP Częstochowskiej oraz przeprowadzono remont organów.

Od 1 stycznia 2022 roku proboszczem parafii jest ks. Jarosław Grzegorczyk